Iran: hoe streng zijn de regels in dit land?

Iran is altijd een ontwikkeld land geweest. Het land wordt ook wel de bakermat van de menselijke beschaving genoemd. Eeuwenlang is het Perzische Rijk de heerser in een gebied dat zich uitstrekt van Turkije tot India. Het land is belangrijk vanwege de strategische ligging voor de verschillende handelsroutes tussen het Romeinse Rijk en Azië, zoals de bekende zijderoute. Hierdoor is het gebied dat nu Iran is, al eeuwenlang met het westen verbonden en is er ook altijd veel uitwisseling van kennis en goederen geweest. Ruïnes en opgravingen laten zien hoeveel rijkdom er in die tijd is.

In de jaren 60 en 70 wordt de Happy Hippie Trail populair onder westerse jongeren: een reis over land naar Afghanistan of India. In het geschiedenisprogramma Andere Tijden vertelt één van hen hoe Iran hen verbaast. Het moderne leven in de hoofdstad lijkt op dat van Parijs uit de sixties; vrouwen in korte rokjes die over de boulevards flaneren. Wie de beelden uit die tijd ziet, kan nauwelijks geloven dat het leven in Teheran er toen zo uitzag.

Jarenlang is Iran een land met sterke banden met het westen. Sjah Mohammad Reza, de monarch die dan aan de macht is, heeft goede vriendschappen met Amerika en ook met het Nederlandse koningshuis.

Aan de Parijse sferen in Teheran komt een einde in 1979, wanneer het volk in opstand komt en de Islamitische Revolutie uitbreekt. Want de sjah mag dan wel voor welvaart zorgen, hij heeft ook dictatoriale trekken. Zo heeft de sjah een geheime dienst, politieke partijen zijn verboden en is sprake van censuur. Het regime van de sjah wordt gesteund door de Verenigde Staten, die zelfs de CIA inzet om hem in het zadel te houden. Maar lang niet iedereen steunt het Westerse model en de westerse steun. Islamitische geestelijken, mensen op het platteland en Iraanse studenten komen tegen de sjah in opstand.

Zo komt er een einde aan de Pahlavi-dynastie die van 1925 tot 1979 regeert. Vanaf dat moment gebruikt de Islamitische Republiek Iran de Koran als uitgangspunt voor de wetgeving. Er komen strenge regels over kleding en hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen. Zo is sinds 1983 het dragen van een hoofddoek voor vrouwen verplicht. Het westerse beeld in de straten neemt langzaam maar zeker steeds meer af.

Na de dood van Khomeini in 1989 komt Ali Hosseini Khamenei aan de macht als Opperste Leider. Hij staat bekend als erg conservatief. 

Iran kent twee rivaliserende politieke machtsblokken. Het ene is voor Iraanse begrippen progressief (reformisten) en richt zich op economische, politieke en culturele hervormingen. Dat geldt bijvoorbeeld voor het beleid van president Khatami (1997-2005) en president Rohani (2013-2021). Zo haalt de laatste de banden met het westen weer aan.

Het andere blok is conservatief en heeft de grote religieuze toezichthoudende instituties en de strijdkrachten onder controle. Die spelen een belangrijke rol bij de Iraanse politiek. Zoals bij het bewind van president Ahmadinejad (2005-2013) die gescheiden liften voor mannen en vrouwen invoert, of van president Raisi dat van 2021-2024 aan de macht is.

Ebrahim Raisi staat bekend als hardliner die zich weinig aantrekt van mensenrechten. Hij krijgt de bijnaam 'de slager van Teheran' omdat hij in de jaren 80 duizenden gevangenen terechtstelt. 

Ook zijn presidentschap (2021-2024) kenmerkt zich door harde repressie. De zedenpolitie treedt hard op tegen vrouwen die zich niet aan de kledingregels houden en protesten worden met harde hand de kop in gedrukt. Honderden demonstranten verliezen het leven en opnieuw verdwijnen duizenden Iraniërs in de gevangenis. Een helikoptercrash in 2024 waarbij Raisi om het leven komt, maakt een einde aan zijn bewind. Ondanks zijn dood vraagt Amnesty nog steeds om gerechtigheid voor de slachtoffers.

Zo zie je in 2015 ondanks de strikte regels op straat toch een ander beeld. Zeker in grote steden, zoals Teheran, dragen vrouwen hun hoofddoek zo losjes mogelijk om hun hoofd waardoor hun haar gewoon zichtbaar is en zijn ze flink opgedoft met make-up. Jonge stelletjes staan gescheiden van elkaar in de bus, maar houden door het hek stiekem elkaars hand vast. Muzikanten spelen hun nieuwe nummers op een beschutte plek, totdat iemand roept dat de politie eraan komt en ze wegspurten. Journalist Thomas Erdbrink legt de complexe realiteit van het dagelijks leven in Iran uit aan Floortje Dessing. 

Buiten het zicht van de politie om, kan er in die tijd veel in Iran. Zo is er een grote ondergrondse muziekscene, wordt er binnenshuis alcohol geschonken en zelfs ook veel drugs gebruikt. Iran is zelfs een belangrijk doorvoerland in de smokkel van opium en heroïne en heeft het hoogste aantal drugsverslaafden ter wereld.

Het is moeilijk om te filmen in Iran, maar Thomas Erdbrink krijgt in 2015 toestemming voor de serie Onze Man in Teheran. Van de tweede serie geeft hij in De Wereld Draait Door een voorproefje. Opnieuw blijkt dat Iran een land van verhullen is en vele gezichten kent. 

Het regime grijpt, vooral in tijden van onrust, in op het illegale gebruik van westerse websites en apps in Iran en beperkt de toegang tot het internet. Bijvoorbeeld tijdens de protesten in 2009, die ook wel de Twitter Revolutie genoemd wordt. Ook tijdens recente protestgolven  vertraagt het regime de snelheid van het internet om het delen van informatie en communicatie met de buitenwereld te bemoeilijken. Dankzij het gebruik van een VPN (virtueel privénetwerk) en gesmokkelde satellietsinternetverbinding naar Starlink kunnen veel mensen het internet blijven gebruiken.

Ondertussen heeft ayatollah Khamenei zelf ook X en Facebook. De ban op sociale media en tegelijkertijd het vele gebruik hiervan, is een goed voorbeeld van de soms paradoxale regels in Iran.

Sinds de revolutie in 1979 zijn vrouwen volgens de Iraanse sharia verplicht een islamitische hoofddoek (hijab) en lange, loszittende kleding te dragen. De jonge Iraans-Koerdische Mahsa (Jina) Amini overleed in 2022 nadat ze werd opgepakt en geslagen op haar hoofd. Volgens de religieuze politie zou haar hijab haar ‘onvoldoende’ hebben bedekt en was haar broek  ‘te strak’. Veel Iraniërs gingen hierna de straat op om hun woede te uiten over de dood van 22-jarige Amini. Als reactie op de protesten drukte het regime van Raisi de demonstraties de kop in. De protesten leidde tot honderden doden, waaronder tientallen vrouwen en tieners, en duizenden arrestaties.

LGBT-rechten
In Iran is het niet toegestaan een seksuele relatie met iemand van hetzelfde geslacht aan te gaan. Je kunt hiervoor in de gevangenis belanden, gemarteld worden of zelfs de doodstraf krijgen. Zo zijn in 2023 twee Iraanse vrouwen ter dood veroordeeld vanwege hun seksuele geaardheid en lhbti-activisme.

Opvallend is dat je wel legaal een geslachtsverandering kunt laten uitvoeren en dat wordt voor transgenderpersonen zelfs deels betaald door de overheid. Soms worden homoseksuelen hiertoe gedwongen om vervolging te voorkomen. Iran heeft, na Thailand, de meeste geslachtsveranderingsoperaties ter wereld. 

De eerste keer dat Iraniërs daarna weer massaal hun overheid durft te bekritiseren is tijdens studentenprotesten in 1999. Dit begint met vredige demonstraties tegen de sluiting van een krant. Uiteindelijk willen de demonstranten democratie. Deze periode is dan ook een voorbode voor de onrust die in 2009 begint na de presidentsverkiezingen. De bevolking vermoedt fraude en wil in plaats van de conservatieve Ahmadinejad, de hervormingsgezinde Mousavi als president.

Eerst lijkt het alsof ayatollah Khamenei toegeeft en onderzoek instelt, uiteindelijk wordt de betwiste Ahmadinejad toch uitgeroepen als winnaar. De protesten houden nog maanden aan, maar uiteindelijk geeft de bevolking op, omdat de situatie niet verandert door hun acties.

Deze Groene Revolutie, krijgt een vervolg in 2011 en ook eind 2017 gaat een groot deel van de bevolking weer de straat op. Aanleiding is de hoge inflatie en werkloosheid, maar de protesten keren zich ook tegen ayatollah Khamenei. In 2019 vinden grote landelijke protesten plaats, aangewakkerd door stijgende brandstofprijzen.

Uiteindelijk gaan vrouwen massaal de straat op om voor de zoveelste keer te protesteren tegen de verplichte hoofddoek en voor meer rechten voor vrouwen. Elke keer is er hoop dat de protesten voor verandering zorgen, maar een nieuwe revolutie blijft elke keer uit.

Hoewel vorige opstanden geen succes hadden, gaan in 2022 opnieuw duizenden mensen de straat op na de dood van de 22-jarige Mahsa Amini. Vrouwen en mannen demonstreren maandenlang voor meer vrijheid en gelijke rechten. De politie grijpt wreed in tijdens deze protesten. Volgens Human Rights Watch komen honderden burgers om en krijgen mensen lange gevangenisstraffen en riskeren zij zelfs de doodstraf als zij de straat op gaan.